سالروز وفات امام حسن هفتم صفر یا بیست و هشتم صفر

سید علی موسوی نژاد - دانشکده شیعه شناسی دانشگاه.ادیان و مذاهب, [۰۶.۱۰.۱۹ ۲۰:۳۰]
چند نکته به مناسبت هفتم صفر
(اول)
آیا تعیین «هفتم صفر» به جای «بیست و هشتم» صفر به عنوان سالروز وفات امام حسن علیه اسلام ترجیحی علمی و تاریخی دارد؟
قرن هاست شیعیان - حداقل در ایران - در تقویم خود سالروز وفات امام دوم را همزمان با سالروز وفات پیامبر اسلام ثبت کرده آن را گرامی داشته اند... ولی در چند سال اخیر موجی به راه افتاده که اصرار دارد این بزرگداشت باید در هفتم صفر و در مثل چنین روزی برگزار شود.
این در حالی است که تا قرن هشتم یعنی هفتصد سال  بعد از تاریخ وفات آن امام هیچ منبع تاریخی و مستند قابل اعتنایی بر این مطلب که وفات ایشان در هفتم صفر بوده یافت نشده است. و در مقابل منابع متعدد و قابل توجهی از قدیمی ترین منابع شیعی از قرن چهارم تا قرن هشتم و بعد از آن تاکنون، روز وفات را بیست و هشت صفر ذکر کرده اند.
سوالی که باید برای آن پاسخی پیدا کرد این است که:
 دلیل اصرار برای ایجاد این تغییر در تقویم مذهبی چیست؟
و چرا به جای پاسخ روشن و شفاف به این سوال عده ای نا آشنا به تاریخ و پژوهش های تاریخی که احیانا نام پژوهشگر را هم یدک می کشند می کوشند با روشهای نادرست و با خطاهای فاحش این تغییر را توجیه کنند؟

(دوم)
اغلب قریب به اتفاق منابع در دسترس شیعی -از آغاز تا قرن هشتم-  وفات امام دوم شیعیان را در ماه صفر دانسته و در تعیین روز آن منحصرا به دو زمان اشاره کرده اند: آخر صفر و بیست و هشت صفر.
برای تعیین آخر صفر به عنوان نمونه می توان به این منابع که همگی در قرن سوم و چهارم تالیف شده و از قدیمی ترین منابع شیعی به حساب می آید. اشاره کرد:
فرق الشیعة منسوب به حسن بن موسی نوبختی متوفای 310 قمری (تصویر ضمیمه1)
المقالات و الفرق منسوب به سعد بن عبدالله اشعری قمی متوفای 301 قمری(تصویر ضمیمه2)
اصول الکافی تالیف شیخ کلینی متوفای 329 قمری (تصویر ضمیمه3)
کفایة الاثر از خزار قمی (تصویر ضمیمه4)
و...
و برای تعیین بیست و هشت صفر این منابع کهن در دسترس است:
مسار الشیعة از شیخ مفید متوفای 413 قمری (تصویر ضمیمه5)
مصباح المتهجد از شیخ طوسی متوفای 460 قمری (تصویر ضمیمه6)
اعلام الوری و تاج الموالید هر دو از شیخ امین الاسلام طبرسی متوفای 548 قمری (تصویر ضمیمه 7 و 8)
مناقب ابن شهرآشوب مازندرانی متوفای 588 قمری (تصویر ضمیمه 9)
المستجاد علامه حلّی متوفای 726 قمری (تصویر ضمیمه 10)  
و..
همه این کتاب ها و نویسندگانشان مربوط به قرن چهارم تا هشتم هستند
در توجیه اختلاف این دو دسته از منابع به صورت احتمال می توان گفت که آنها که وفات را آخر صفر دانسته اند به صورت تسامحی و تقریبی همان بیست و هشت صفر را گزارش کرده اند و  منظورشان از آخر صفر همان یک روز یا دو روز مانده به آخر ماه یعنی بیست و هشت صفر بوده است.

(سوم)
همانگونه که اشاره شد طبق یافته های پژوهشگران هیچ منبعی از منابع شیعه تا قرن هشتم هجری روز هفتم صفر را وفات امام دوم ندانسته است.
اولین شخصیت و منبعی که روز هفتم صفر را روز وفات آن حضرت دانسته محمد بن مکی مشهور به شهید اول از علمای جبل عامل لبنان  در کتاب فقهی الدروس الشرعیة است. (تصویر ضمیمه 11).
ولی آیا بعد از گذشت بیش از هفتصد سال از تاریخ وفات آن امام و انبوه گزارش هایی که وفات را در آخر صفر یا بیست و هشت صفر ثبت کرده اند و ما به برخی از آنها اشاره کردیم، شهید اول  متوفای 786 قمری به چه استنادی چنین نقلی را آورده؟ برای ما مشخص نیست.
البته بعد از ایشان تعدادی دیگر از علمای جبل عامل امثال شیخ بهائی و پدرش و دیگر علمای شیعه در نجف همچون کاشف الغطا و صاحب جواهر این قول را بازنشر کرده اند... ولی همچنان منابع و عالمان بسیاری همان نقل مشهور گذشته یعنی بیست و هشت صفر را ذکر کرده  و می کنند.
آیا قاسم رسی در قرن سوم تاریخ وفات امام حسن(ع) را تعیین کرده است؟!
در این خصوص نکته ای که از منظر روش مطالعه و پژوهش بسیار تاسف بار است آنکه اخیرا برخی برای مستند کردن قول به هفتم صفر از کتاب تثبیت الامامة تالیف یکی از امامان زیدیه به نام قاسم بن ابراهیم رسّی نقل می کنند. و به خیال خود منبعی پیدا کرده اند از قرن سوم که تاریخ وفات را هفتم صفر ذکر کرده است. این مطلب چنان بی پایه است که صرف وقت برای آن هدر دادن عمر است ولی متاسفانه عده ای طوطی وار خطای فاحش برخی دیگر را تکرارکرده و می کنند و باید به آن پاسخ داد.
 

سید علی موسوی نژاد - دانشکده شیعه شناسی دانشگاه.ادیان و مذاهب, [۰۶.۱۰.۱۹ ۲۰:۳۰]
(چهارم)
قاسم رسی و کتاب تثبیت الامامة او چه ارتباطی با تعیین تاریخ وفات امام حسن دارد؟!
قاسم رسّی فرزند ابراهیم طباطبا از نوادگان امام حسن متولد 169 قمری متوفای 246 قمری است. از جمله بزرگترین امامان زیدیه به شمار می آید که از او آثاری بر جای مانده و به او منتسب می شود. عمده این آثار سالها پیش از این در دو مجلد قطور با عنوان مجموع  کتب و رسائل الامام القاسم بن ابراهیم الرسی توسط پژوهشگران زیدی یمن منتشر شده است. (تصویر ضمیمه 12)
 پروفسور ویلفرد مادلونگ مستشرق شهیر آلمانی هم بیش از پنجاه سال قبل رساله دکتری خودش را در باره همین شخصیت و آثارش نوشته است! (تصویر ضمیمه 13)
یکی از آثار منتشر شده در مجموعه کتب و رسائل قاسم رسی کتابچه ای است با عنوان تثبیت الامامة که موضوع آن اصل مساله امامت واثبات امامت علی علیه السلام  است. (تصویر شماره 14)
اول و آخر این رساله یا کتابچه که دارای نسخه های خطی متعددی است کاملا مشخص است و در آن هیچ مطلبی در باره تعیین تاریخ ولادت و وفات دوازده  امام وجود ندارد.. و نمی تواند وجود داشته باشد چرا که:
اولا؛ قاسم رسّی یک زیدی متعصب به مذهب زیدیه است که ائمه اثناعشر را به عنوان امام به رسمیت نمی شناخته و خود او در دو کتابچه دیگر که  هم در مجموع کتب و رسائلش و هم به صورت مستقل منتشر شده با عنوان الرد علی الرافضة و الرد علی الروافض به رد دیدگاههای شیعه امامیه پرداخته است. (تصویر ضمیمه 15)
ثانیا؛ قاسم رسّی متوفای سال 246 قمری است و در زمان امامت امام دهم شیعیان (وفات 254 قمری) از دنیا رفته و نمی توانسته تاریخ همه امامان (تا امام دوازدهم) را بیاورد.
ثالثا؛ قاسم رسّی اصولا شخصیتی فقهی و کلامی داشته و در هیچیک از آثارش وارد حوزه های تاریخی و این قبیل مسائل نشده است..

(پنجم)
اصل داستان تثبیت الامامة قاسم رسّی و ذکر هفتم صفر به عنوان تاریخ وفات امام حسن چیست؟
حدود بیست سال قبل آقای صالح وردانی که اهل مصر بوده و روزنامه نگار و گویا از مذهب تسنن به تشیع تغییر مذهب داده بدون آنکه صلاحیت های لازم برای یک کار پژوهشی و تصحیح نسخ خطی را داشته باشد با دیدن یک نسخه خطی از کتاب تثبیت الامامة قاسم رسّی به زعم خود آن را تحقیق و منتشر می کند. بدون آنکه شناخت درستی از مولف و کتاب او داشته باشد  و طبعا تحقیقی است ناقص و پر از اشکال... (تصویر ضمیمه 16)
در پایان متن این چاپ از کتاب تثبیت الامامة، خلاصه ای از زندگی امامان دوازده گانه شیعه در سه صفحه ضمیمه کتاب تثبیت الامامة شده است! البته با یک برگ فاصله و بدون اینکه رسما و صراحتا ادعا شده باشد که این سه صفحه جزئی از کتاب تثبیت الامامة است و صد البته برای ما روشن است که نیست. (تصویر ضمیمه 17و 18)
کتاب تثبیت الامامة تحقیق آقای صالح وردانی از بیروت لبنان به بازار کتاب راه پیدا می کند و به دست همان جریان مصرّ بر تکثیر روزهای عزاداری و اختصاص هفتم صفر به امام حسن می افتد. آن سه صفحه ضمیمه کتاب را بخشی از کتاب پنداشته و وقتی می بینند در آن تاریخ وفات امام حسن روز هفتم صفر ذکر شده، این می شود یک کشف مهم علمی و تاریخی!!
که بله.. متنی پیدا کردیم از قرن سوم که در آن هفتم صفر سالروز وفات امام حسن ذکر شده و این منبع از کتاب الدروس که در قرن هشتم، هفتم صفر را روز وفات دانسته و از همه منابعی که بر خلاف آن بیست و هشت صفر را روز وفات می دانند قدیمی تر است!
غافل از آنکه این ضمیمه هیچ ربطی به کتاب تثبیت الامامة قاسم رسّی ندارد و افزونه ای است که توسط محقق مصری کتاب یا ناشر لبنانی آن به کتاب اضافه شده است.